حدود ده ماه از زمان برگزاری دو انتخابات مجلس قانونگذاری و ریاست جمهوری که موقعیت ائتلاف زیر رهبری رئیس جمهور رجب طیب اردوغان را در قدرت کمی استوارتر ساخته، می‌‌گذرد. آیا نسیم تغییرات در ترکیه در حال وزیدن است ؟ در هر صورت، این باوری است که مخالفان رئیس‌جمهور، در پایان انتخابات شهرداری‌ها که در ۳۱ مارس ۲۰۲۴ برگزار شد، به آن درآویخته‌اند. برای رئیس جمهور که این انتخابات را در اولویت قرار داده بود، ناکامی حاصل بسیار تلخ بود. پنج کلان‌شهر و همچنین اکثریت حوزه‌های آنها به دست حزب جمهوری خواه خلق (CHP) افتاده‌اند. تشکیلاتی که او (اردوغان) رهبری می‌کند، یعنی حزب عدالت و توسعه (AKP)، برای اولین بار از زمان تأسیس در سال ۲۰۰۲، دیگر نیروی اصلی سیاسی در کشور نیست.
جنبش کردها نیز با سربلندی از این رای‌گیری بیرون آمد. حزب برابری و دموکراسی خلق‌ها (DEM) - برچسبی که نامزدهای حزب دموکراتیک خلق‌ها (HDP) خود را تحت آن نام معرفی می‌کنند، حزبی که همچنان مشمول حکم ممنوعیت است- بیش از ۸۰ شهرداری را از آن خود ساخت. یعنی پانزده شهرداری بیشتر از سال ۲۰۱۹.
با این حال، شادی در اردوگاه کردها نمی‌تواند کامل باشد، زیرا نمایندگان منتخب DEM می‌دانند که اعتبارنامه آنها به مویی بند است. آنها پس از به هم خوردن مذاکرات صلح بین AKP و چریک‌های کرد پ.ک.ک. در ۲۰۱۵، آماج اصلی حکومت و دادگستری ترکیه بوده‌اند، و این تقریباً یک معجزه است اگر HDP، با بیش از ۵۰۰۰ عضو و حامی زندانی، همچنان روی پا است و به کار خود ادامه می‌دهد.
بخصوص که جنبش کرد، با ده‌ها سال تجربه سرکوبی خشن، در میدان مین‌گذاری شده‌ای وارد فعالیت انتخاباتی شده است. در جبهه انتخابات محلی، HDP از سال ۲۰۱۶ ، با سیاست سیستماتیک برکناری و عزل منتخبین مواجه بوده است. در انتخابات شهرداری‌ها، در سال ۲۰۱۹، از میان ۶۵ شهرداری که در آنها پیروز شده بودند، ۴۸ شهرداری شاهد برکناری یکی از معاونان شهردار توسط دستگاه قضایی ترکیه و جایگزینی او با مدیران نزدیک به حکومت بودند(۱). در هنگام خواندن نتایج، این شاید برای دلسرد کردن حامیان حزب از دادن رای خود به DEM کافی نباشد، اما برای ایجاد تردید در مورد آینده شهرداری‌هایی که در آنها رای آورده اند کفایت کند.
نبرد تازه شروع شده
علی‌رغم اظهارات رجب طیب اردوغان که به محض پایان شمارش آرا قول داده بود به نتایج صندوق ها احترام بگذارد، تهاجم علیه شهرداری‌هایی که DEM در آنها پیروز شده بود، دیری نپایید. هم اکنون، و در زمانی که مشغول نوشتن این سطور هستیم، ۱۷ درخواست تجدید نظر توسط AKP به شورای عالی انتخابات (YSK) ارسال شده است. از جمله در اورفا، جایی که قرار است انتخابات جدیدی در ۲ ژوئن برگزار شود.
اما در شهر وان، واقع در منتهی الیه جنوب شرقی کشور بود که یکی از نمادین‌ترین زورآزمایی‌ها رخ داد. بلافاصله پس از انتخابات، عبدالله زیدان ، نامزدی که با کسب ۵۵.۴۸ درصد آرا انتخاب شده بود، فاقد صلاحیت اعلام شد و دستور داده شد که او جای خود را به رقیبش از حزب عدالت و توسعه واگذار کند، هرچند که رقیب، تنها با ۲۷.۱۵ درصد آرا، بسیار عقب‌تر از او بود. بر اساس اطلاعاتی که DEM گزارش کرده است، کمیسیون انتخابات، « تنها چند ساعت قبل از انتخابات ... به شیوه‌ای غیرقابل توضیح ... حقوق سیاسی» او را مورد تردید قرار داده است.
مقامات در مواجهه با بسیج قابل توجه ساکنان در خیابان های وان، ابتدا هرگونه تظاهرات و همچنین ورود به شهر را برای هر فرد یا گروهی از مردم که «احتمال می‌رود در تجمعات غیرقانونی شرکت کند» ممنوع اعلام کرد. کاری عبث: چند روز بعد، شورای عالی انتخابات، انتخاب نماینده را –دست کم به طور موقت- تأیید کرد. آشکارا، این تصمیم پیامد فشار ناشی از موج خشمی بود که بسی فراتر از جنوب شرق کشور گسترش یافته بود.
این تغییر وضعیت شگفت انگیز، برای بسیاری از کردها امید روزهای بهتر را زنده می‌کند. زیرا اگر همان طور که حامیت بوزارسلان مورخ اشاره می‌کند، در جریان برکناری شهرداران HDP ، از سال ۲۰۱۶ به بعد، «سیستم، در مجموع خود، به عنوان یک تخریب دموکراتیک، بدون مواجهه با واکنش از سوی جهان سیاسی، عمل کرده است»، به نظر می‌رسد در ماجرای وان، بسیج چندین شخصیت تراز اول نقش سنگینی ایفا کرده است. به‌ویژه، مورد شهردار استانبول، اکرم امام اوغلو که در X (توئیتر سابق) این تصمیم را «غیرقابل قبول» دانست و خواستار واکنش در میدان «انتخابات تضییع شده توسط تصمیمات قضایی با انگیزه سیاسی» شد. یک نقطه عطف واقعی برای شهردار فعلی وان، عبدالله زیدان، که چنین توضیح می‌دهد:
قدرت اراده و اتحادی که اقشار مختلف مردم ترکیه در برابر این سلب حقوق ما نشان داده‌اند ارزشمند است و ما امیدواریم که این امر منجر به پیدایش روند جدیدی شود. امیدوارم این همبستگی، قانون و عدالت را در ترکیه کاربردی‌تر کند و نقطه عطفی در بازگشت به حاکمیت قانون باشد.
صمیم آکگونول، مدیر مطالعات ترکی در استراسبورگ، در پاسخ می‌گوید: «این یک پیروزی کوچک است. در سال‌های اخیر، منتخبان کرد برکنار شده از حمایت سیاسی در سطح ملی بهره‌مند نشده‌اند.» یک پدیده شگفت‌انگیزتر، همان طور که انگین سولاک اوغلو، دیپلمات و عضو شورای سابق حزب کمونیست ترکیه (TKP) اشاره می‌کند، «برای اولین بار، در غرب کشور و حتی در داخل حزب عدالت و توسعه اعتراضاتی صورت گرفت، انگار دموکراسی ستیزی هم حد و مرزی دارد.» با این حال، به نظر می‌رسد که بسیج گسترده ساکنان وان نقش مهمی در این عقب‌نشینی داشته است، زیرا از زمان ناآرامی‌های حادی که منطقه را در سال ۲۰۱۵ به لرزه در آوردند، چنین ابراز خشمی در استان های کردنشین مشاهده نشده بود. (۲)
در هر صورت، در مورد وان، به نظر می‌رسد که این موضوع حل نشده است: اگرچه شهردار منتخب توانسته منصب خود را تحویل بگیرد و شروع به کار کند، اما از سوی دیگر، کالج قضات و دادستان‌ها تحقیقاتی را علیه پنجمین دادگاه کیفری دیاربکر آغاز کرده‌اند که تصمیم به بازگرداندن حقوق نماینده منتخب گرفته بود.
«گاوهای شیرده برای حزب عدالت و توسعه»
اگر کادرهای DEM انتظار روزهای سختی در پیش رو دارند، به این دلیل است که برکناری‌های پیاپی اخیر توسط دادگاه‌ها و مقامات ترکیه، ردپایی را در ناخودآگاه جمعی به جای گذاشته است. مروان یلدیز که در سال ۲۰۱۹ به عنوان شهردار مشترک ارگانی، به عنوان بخشی از سیستم برابری تنوع جنسیتی که توسط HDP ایجاد شده بود، انتخاب شد، پس از ۱۱ ماه فعالیت از سوی دولت برکنار گردید و مورد انواع اتهامات بی‌پایه قرار گرفت. حتی هم اکنون، در حالی که در انتظار محاکمه است، یک مدیر که «مستقیماً تحت‌الامر AKP» است، جایگزین او شد و او فقط توانست شاهد آسیب هایی باشد که به شهرداری وارد شده است: "مدیر جدید همه چیز را از ما گرفته است، نه فقط پست‌های ما را، بلکه مشاغل و اموال مجموعه را. تازه، حزب عدالت و توسعه، به لطف و با استفاده از بودجه شهرداری، در این انتخابات، فعالیت تبلیغاتی انجام داده است.
حامیت بوذرسلان می‌گوید: «این یکی از بدترین سوء استفاده از قدرت است که در سال‌های اخیر دیده شده است، و تنها به مسئله برکناری این شهرداران خلاصه نمی‌شود. این شهرداری‌های ساقط شده، با خویشاوندسالاری، فساد و اختلاس های کلان به گاوهای شیرده برای AKP تبدیل شده‌اند. بخش زیادی از دارایی‌های این شهرداری‌ها به دولت منتقل شده‌اند.»
دیپلمات سابق، انگین سولاک اوغلو، چنین ادامه می‌دهد: «حزب عدالت و توسعه از تمام شهرداری‌های تحت تسلط خود برای ثروت اندوزی استفاده می‌کند. اما ما نباید فراموش کنیم که این یک عمل بسیار رایج در ترکیه است. در شهرداری‌های زیر نظارت CHP ، ما با رَویٌه‌های مشابهی نیز مواجه هستیم.»
بنابراین، آیا به مانند بسیاری از کردها باید بیمناک از آن باشیم که موج جدیدی از خلع مقام‌ها، در هفته‌ها و ماه‌های آینده، جنوب شرق ترکیه را بلرزاند ؟ سرا بوجاک، شهردار تازه برگزیده دیاربکر، با وجود این که نتایج در شهر او توسط حزب عدالت و توسعه مورد اعتراض قرار گرفته، همچنان خوشبین است:
من فکر نمی‌کنم که این سناریو دوباره تکرار شود. این استراتژی کار نمی‌کند، به خصوص که ما با بحران‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی یا سیاسی مواجه هستیم. دولت اگر ما را برکنار بکند، کل منطقه فلج خواهد شد. چیزی که ما می‌خواهیم توضیح دادن و ترمیم آسیب‌هایی است که آنها در سال های اخیر وارد کرده‌اند.
باید دید که فراتر از ماجرای وان، در صورت وقوع موج‌های جدید برکناری، واکنش فضای سیاسی ترکیه چه خواهد بود. برای کردها، نخستین نشانه‌های ارسالی از سوی CHP اطمینان‌بخش هستند، زیرا مقامات پرنفوذ حزب- از جمله اوزگور اوزل، رئیس حزب- قاطعانه در مخالفت با هرگونه برکناری موضع گرفته‌اند.
این حمایت، آشکارا، باعث تغییر اوضاع شده است و رأی دهندگان DEM ، در شهرهای بزرگ ترکیه، علی‌رغم عدم وجود دستورالعمل در نحوه مشارکت در رأی‌گیری‌ها از سوی حزب شان، به نظر می‌رسد که با وام دادن گسترده آرای خود به CHP، راه را به روی حزب عدالت و توسعه مسدود کرده اند.
بازخواست سیاست اردوغان در مورد اسرائیل
چنین به نظر می‌رسد که عقب‌نشینی حزب رئیس جمهور نتیجه مجموعه‌ای از نارضایتی‌ها و نگرانی‌های محلی و ملی بوده و بازی دوگانه اردوغان با اسرائیل پایگاه فعالان او را عمیقاً متزلزل کرده است. زیرا رئیس جمهور، علی‌رغم حرکات و جست و خیزهای نمایشی‌اش در برابر همتای اسرائیلی خود، بنیامین نتانیاهو، برای ماه‌های طولانی، از پایان دادن به مبادلات اقتصادی با شریک اسرائیلی خودداری کرده بود. این وضعیت، پس از انتشار صدها سند که بر تداوم روابط تجاری دو کشور گواهی می‌دادند، توسط متین جهان، روزنامه‌نگار تبعیدی در آلمان، دیگر قابل پذیرش نبود. انگین سولاک اوغلو، دیپلمات سابق، خاطرنشان می‌کند: «هسته سخت رای‌دهندگان حزب عدالت و توسعه بسیار متزلزل شده است، زمان آن فرا رسیده که جنگ در غزه پایان یابد». او اضافه می کند:
ما باید منطقی باشیم: ترکیه، چه با و چه بدون اردوغان، در کنار اسرائیل خواهد ماند. زیرساخت های قدرت به گونه‌ای است که مجبور به عمل‌گرایی است، به‌خصوص که ترکیه در اتحاد با غرب ادغام شده است
به نظر می‌رسد که رئیس جمهور اردوغان، از تضعیف خود، اولین درس‌ها را آموخته و برای ترمیم زخم‌های اردوگاه خود تلاش می‌کند. وزارت بازرگانی رسما در واکنش به امتناع اسرائیل از ارسال کمک های بشردوستانه از ترکیه به غزه، محدودیت شدید صادرات به اسرائیل را اعلام کرد. حداقل به‌طور موقت «تا زمانی که آتش‌بس فوری اعلام شود و به ادامه دسترسی به کمک‌های بشردوستانه به غزه اجازه داده شود».
پیکربندی مجدد اپوزیسیون
با این‌همه و علی‌رغم شور و اشتیاق دوباره‌ای که از ۳۱ مارس به بعد بخش قابل توجهی از جامعه را برانگیخت، دست رجب طیب اردوغان همچنان باز است تا با مشت آهنین کشور را اداره کند. اپوزیسیون، با وجود نتایج درخشانی که به دست آورده، به هیچ وجه نمی‌تواند قدرت او را محدود کند، زیرا ترکیه بیش از هر زمان دیگری متمرکز باقی مانده است و شهرداری ها تنها دارای اختیارات بسیار محدودی هستند.
انگین سولاک اوغلو خاطرنشان می‌کند: «به هر حال، پویایی پیروزی در ترکیه تعیین کننده است. پس از این انتخابات، به اردوگاه اپوزیسیون نقل مکان کرده، شاید حتی کمی بیشتر، زیرا CHP به یک پیروزی تاریخی، حتی بدون ایجاد اتحاد با سایر گروه های سیاسی، دست یافته است».
این در واقع درس بزرگی است که از این رأی‌گیری می‌توان گرفت. با خروج از «جدول شش» که تا چند ماه پیش کمالیست‌ها، کردهای انقلابی و ملی‌گرایان افراطی در هم‌زیستی بودند، CHP اکنون، تقریباً به تنهایی، نقش ضد قدرت را در برابر ائتلاف ریاست جمهوری ایفا می‌کند. این ترکیب‌بندی مجدد، پیکربندی سنتی فضای سیاسی ترکیه بین راست ناسیونالیست، راست میانه سکولار، و چپ کرد را در دستور کار قرار می‌دهد.
لیر ترکیه تا خرخره گرفتار یک بحران اقتصادی بزرگ شده و در یک سال ۴۰ درصد ارزش خود را در برابر دلار از دست داده است. در هر صورت، رئیس جمهور ترکیه برای اصلاح مسیر کشوری که گرفتار مشکلات فراوان شده، تلاش‌های زیادی باید انجام دهد، به خصوص که فهمیده تحت فشار یک اپوزیسیون احیا شده قرار دارد. و بالاخره، برای رجب طیب اردوغان، چهار سال فاصله تا چرخه انتخاباتی بعدی، اگر بخواهد همچنان حضور خود را در راس دولت تداوم بخشد، طولانی محسوب نخواهد شد.
—
(۱) از چند سال پیش، جزب HDP یک سیستم نمایندگی همتراز زن-مرد ابداع کرده است.
(۲) در پائیز ۲۰۱۵ و به مدت چندین ماه، سلسله خشونت های شهری میان بخشی از جوانان کرد طرفدار پ.ک.ک. و گروه های امنیتی منطقه را به آشوب کشیده بود.